İlgili Yazılar
ÜRETİM KOOPERATİFÇİLİĞİNE İLK VE EN İYİ ÖRNEK FRANSA
Vedat SADİOĞLU/Araştırmacı Yazar (vsadioglu1960@hotmail.com)
Giriş
Fransa’da tarımsal kooperatiflerin kökeni 12. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Dünya’da ilk kez Jura ve Alp dağlarında, gravyer peynir üretimi yapan küçük üretim gurupları kurulduğu bilinmektedir.
Fransa’da ilk kooperatif denemeleri ise 1820-1840 yıllarında başlar. İlk üretim kooperatifleri tarımsal ürünler üzerinedir.
Fransa’da gerçek kooperatifçilik hareketinin doğuşu 19.yüzyılın sonlarıdır. Bu yüzyılın sonunda kurulan sendikalar tarımsal kooperatiflerin gelişmesine olumlu katkıda bulunmuşlardır.
Ayrıca, ‘loncalar’ın varlığı, ‘yardımlaşma cemiyetleri’ ve ‘kalfa dernekleri’ de kooperatifleşme hareketlerinin ortaya çıkmasında etkili olmuştur. İlk tarım kooperatifinin de 1880’lerde kurulmasıyla Fransız kooperatifçiliği kurumsal bir kimliğe bürünmüştür.
Fransa’da İlk Kooperatifçiler
Fransa’da kooperatifçilik hareketlerine öncülük eden ilk kişiler, Saint-Simon ve Charles Fourier adlı ütopik(hayalci) sosyalistlerdir.
Ayrıca, Charles Gide de önemli isimlerdendir. Özellikle Charles Fourier, kooperatifçilikle ilgili düşüncelerini çeşitli kitaplarında belirtmiştir.
Bunlardan bazıları; “Ev-Tarım Cemiyeti”, “Evrensel Birliğin Teorisi”, “Sınai ve Sosyeter Yeni Dünya” kitaplarıdır. Ancak en önemli kitabı, “Yeni İşçi Dünyası ve Kooperasyon” olmuştur.
Fourier, bu kitabında ‘falanj’ adını verdiği bir toplum tasarlamıştır. Falanjlarda tüketim kolektif olarak organize edilecek ve işler guruplar halinde yapılacaktır.
Fourier’in tasarladığı falanjlar daha çok komünist ülkelerdeki ‘kolhoz’lara ve özellikle İsrail’deki ‘kibutz’lara benzemektedir. Ancak Fourier, komünizm eğimli değildir. Falanjlarda mülkiyet hakkı ve bu hakka saygı vardır. Falanjların, insan faaliyetlerini, tarımsal üretimi özendirdiği kabul edilmektedir. Öyle ki, falanjlarda işletme fazlasının 5/12’sinin emeğe, 4/12’sinin sermayeye ve 3/12’sinin de beceri ve yeteneğe verilmesi tasarlanmıştır. Fourier, düşüncelerini hiçbir zaman uygulayamamış ancak, daha sonraki yıllarda düşüncelerinden esinlenilerek birçok kooperatif kurulmuştur.
Charles Fourier’i; Victor Considerant, Michel Derrion, Louis Blano, Philip Buchez, Cabet ve Leroux izlemiştir. Bu kişilerden özellikle Philip Buchez, Fourier’in düşüncelerinden en çok etkilenendir. Buchez, kalkınmanın temelini üretimin oluşturduğunu savunmuş ve üretim kooperatiflerine yönelik çalışmalar yapmıştır. Tarımsal üretimin yanı sıra, küçük esnafın ve zanaatkârların da desteklenmesi gerektiğini düşünmüştür. Buchez, bu kişilerin kredi ihtiyacının karşılanması amacıyla 1830 yılında Paris’te bir ‘Halk Sandığı’ kurulmasına öncülük etmiştir.
Buchez, 1831 yılında el sanatlarıyla ilgili bir üretim kooperatifi tasarlamış ancak, el sanatlarıyla uğraşan kişiler o dönem ekonomik sıkıntıda olduklarından kooperatif kurulamamıştır. Buchez’in cumhurbaşkanlığı yaptığı sırada, 1848 yılında kooperatiflere 3 milyon Frank kredi sağlanmıştır. Bu kredinin büyük bir kısmı amacına ulaşmamıştır. Çünkü kooperatif kuran üreticiler piyasa şartlarına ayak uyduramadıkları için başarısız olmuşlardır.
Fransa’da kooperatifçilik hareketinin en önemli isimlerinden biri de Charles Gide olmuştur. Gide’ye göre herkes tüketici olduğundan, toplumun tüm tüketicileri, yani halk tüketim kooperatiflerinin ortağı olacaktır.
Giderek tüketim kooperatifleri federasyonları oluşacaktır. Üretim, tüketim için bir araçtır ve ortaklar birim kooperatiflere ihtiyaçlarını bildireceğinden, toplam ihtiyaçlar, diğer üst ve üretici birim kooperatiflerine kadar giderek üretim planlanmış olacaktır. Bu şekilde bütün insanlar aynı inanç ve umut altında birleştirilerek bir “ kooperatif cumhuriyeti” teşkil edilmiş olacaktır.
Fransa’da İlk Kooperatifler
Fransa’daki kooperatifçilik hareketlerinde yine de halkın kendi olanakları ve kurdukları dernekler(kooperatifler) etkili olmuştur. Marangozlar Derneği(1831), Matbaa Mürettipleri Derneği( 1831), Kuyumcular Derneği(1834), Fırıncılar Derneği(1839), Terziler Derneği ve Galon İşçileri Derneği gibi işçi dernekleri de üretim kooperatiflerine ilk örnekler sayılır. Bu bakımdan, Fransa’nın dünyada ilk kez üretim kooperatifçiliğine öncülük ettiği söylenebilir.
Fransa’da Üretim Kooperatifçiliği
Fransa’da sınai üretiminin başlangıcı 18.yüzyılın ortalarıdır. Kronolojik açıdan Fransa’daki sanayileşme süreci ve ilerleyen yıllarda sendikalaşma ve kooperatifleşme, İngiltere’nin gerisinde değildir. Buna karşılık, İngiltere, Almanya veya ABD’nin aksine Fransa’da sanayileşmeye paralel bir nüfus artışı ve şehirleşme gerçekleşmemiştir.
Bunun sonucu olarak bir yandan Fransa’da şehirler daha önemsiz bir yer tutmuş, diğer yandan da köylerden şehirlere göç hareketleri yaşanmamıştır. Fransız işçi sınıfının önemli bir kısmını şehirlerde, köy kökenli sanayi işçileri değil, zanaatkârlar teşkil etmişlerdir. Buna bağlı olarak, bu dönemde kurulan dayanışma dernekleri, ileriki yıllarda gelişecek olan sendika hareketlerinin ve kooperatifleşmenin kaynaklarını teşkil edeceklerdir.
Fransa’da, 19.yüzyılın sonlarında başlayan kooperatifçilik hareketi, hem coğrafi alan itibariyle yayıldı hem de yeni kesimlerde ve alanlarda gelişti. İlk gelişmeler; perakende ticaret(1883), tarım (1884), inşaat ve konut (1920) alanlarında olmuştur.
Böylece Fransa’da ortaya çıkan ilk üretim kooperatifçiliği bütün dünyaya yayılmıştır.
Fransa’daki tarım kooperatifleri, zamanla o kadar güçlendiler ki, ekonominin önemli aktörleri haline geldiler. Öyle ki, günümüzde Fransız tarım kooperatifleri, dünyadaki ikinci en büyük kredi ve bankacılık sistemini gerçekleştirmişlerdir.
Fransa’da kooperatiflerin sahip olduğu bankalar, ülkenin en büyük 5 bankası arasında yer almaktadır.
Fransa’daki toplam mevduatın %60’ına kooperatifler hakimdir. Ayrıca, toplam perakendeci firmaların %25’i kooperatiflerin malıdır.
Fransa’da çiftçi örgütlenmesi çok çeşitli ve geniş kapsamlıdır. Çiftçi örgütlenmesini genel olarak altı(6) grup altında toplamak mümkündür.
Tarım kooperatifleri, kooperatif bankaları, perakende kooperatifleri, tüketici kooperatifleri, esnaf sanatkâr kooperatifleri, hizmet ve istihdam kooperatifleri, eğitim kooperatifleri, sigorta kooperatifleri, ulaşım ve taşıma kooperatifleri, denizcilik kooperatifleri, yapı kooperatifleri başlıca kooperatif türlerini oluşturmaktadır. Sıralanan bu türlerin her biri öncelikle kendi içlerinde birlik olarak örgütlenmiş ve bunların birlikleri federasyon çatısı altında bir araya gelmiştir. Ulusal düzeyde de “COOPFR (Fransız Kooperatifçilik Hareketi Temsilci Örgütü)” adında milli birlikleri bulunmaktadır.
Fransa Kooperatif Yasasına göre, kooperatiflerin en üst organı genel kuruldur ve her ortağın tek oy hakkı vardır. Diğer kooperatifler %30 oranında kurumlar vergisine tabi iken, tarımsal amaçlı kooperatifler kurumlar vergisinden muaftır. Kooperatifçiliğin gelişmesi için 70 kadar araştırma ve geliştirme (AR-GE) kuruluşuna sahip olan tarım kooperatifleri, yıllık cirolarının %0,5’ini bu çalışmalar için ayırmaktadır. Fransa’da kooperatifler aşağıdan yukarıya doğru federatif şekilde örgütlenmişlerdir. Bu kooperatifler kendi iç işlerinde serbest, dış ilişkilerinde ise bir üst örgüte bağlıdır. Uluslararası ticari ilişkilerini devamlı geliştirerek, ihracatlarını arttırmayı amaçlayan bu kooperatiflerin İspanya, İtalya, Portekiz ve Almanya’da irtibat büroları vardır.
Günümüzde Durum
Sayısı 23.144’ü bulan kooperatif işletmelerin ekonomik aktör olarak yer aldığı Fransa’da, bütün sektörlerde 1.078.957 kişi istihdam edilmektedir. Bu rakam Fransa’da toplam ücretli çalışanların %4,5’ini teşkil etmektedir. Kooperatif işletmeler 2012 yılında iştiraklerinin ciroları ile birlikte yaklaşık 298,7 milyar Avro ciro elde etmişlerdir. İlk100’de 30 kooperatif 1 milyar Avro’dan fazla ciro ile 5’i de 10 milyar Avro’dan fazla ciroya sahip olup; 24 milyona yakın ortağı olan Fransız kooperatifleri iş dünyasında demokratik yönetim ilkesi çerçevesinde yönetilmektedir.
Fransa’da kooperatifler birçok farklı sektörde piyasa liderleridir. Örneğin, tarım kooperatifleri gıda sektöründe %40 oranında piyasa payına sahiptir. Yoplait, Banette, Delpeyrat, Nicolas Feuillate gibi kooperatif markaları gıda pazarında bilinen ve tercih edilen markalardır. Perakende sektöründe toplamda %28 oranındaki pazar payına Leclerc, Système U, Krys, Intersport vb. marka ve mağazaların başarıları sonucunda ulaşılmıştır. Ayrıca Fransız kooperatif bankaları f inans sektöründeki faaliyet ve başarıları sonucunda %60’lık bir pazar payına ulaşmışlardır.
Sonuç
Fransa’da kooperatifler başlangıçta, ekonomik işlevlerinden başka çoğu kez bir yardımlaşma kurumu, , bir dernek, bir sendika veya bir halk üniversitesi rolü oynuyordu. Ancak bu alanlarda, bağımsız kuruluşlar ortaya çıkınca bu işlevlerinden giderek uzaklaştılar. Yine de, toplumsal eğitim görevlerini hiçbir zaman bırakmadılar. Aksine, eğitimleri zamanla uluslararası kooperatifçilik ilkelerinden biri durumuna geldi.
Güçlü kooperatifler, Fransa’da ekonomiyi yönlendirdiler ve ekonomiye dinamizm getirdiler. Bunun en güzel örneği Fransa’dır. Fransa’da bir kooperatifin toplam değeri 1 trilyon 821 milyar dolara ulaşmıştır. Fransa’daki bir kooperatifin toplam değeri, Türkiye’nin GSMH’nın yaklaşık 3 katıdır.
Bu örnek dahi, Fransa’daki kooperatifçiliğin boyutunu göstermek açısından çok dikkat çekicidir. 24,4 milyon ortağı bulunan Fransız kooperatifleri, borsada faaliyet gösteren; hissedarlarının çıkarlarını gözeten ve kısa vadeli karlılığı ön plana çıkaran şirketlerin aksine, faaliyetleri sonucunda elde ettikleri gelir-gider farkını kendi müşterisi, üreticisi ve çalışanı olan ortaklarına vermektedir. 2014 Dünya Kooperatifçilik Raporu’nda ilk 300 içerisinde 41 Fransız kooperatifi vardır.
Kaynakça
- http://tarim.gov.tr//ABDGM//belgeler (Erişim Tarihi: 04.02.2016).
- SBK Dergisi, Sayı 70/1, Sayfa 48-57, 2015, Ankara Üniversitesi Yayını.
- http://zeytinportali.com//article (Erişim Tarihi: 04.02.2016).
- http://nuveforum.net//780-kooperatifciligin tarihcesi (Erişim Tarihi: 03.01.2016).
- ICA Global – 300, 20011 Verileri
- Dünya Bankası, 2011 Verileri)
- https://www.tarimorman.gov.tr/ABDGM/Belgeler/uzmanlıkTezleri/SemihaTez.pdf(Erişim tarihi:01.01.2020).
- http://koop.gtb.gov.tr/data/G20_kitapcik.pdf(Erişim Tarihi::01.01.2020).
- http://www.turktarim.gov.tr/bagcilikta–uretici-orgutlenmesi (Erişim Tarihi:01.01.2020).
- https://www.haberler.com/konuk-fransa-da-bir-kooperatif-turkiye-nin-3-kati-7968548haberi/(Erişim Tarihi:01.01.2020).
- https://slideplayer.biz.tr/slide/10158641(Erişim Tarihi;01.01.2020).
- https://www.revolvy.com/page/Philippe-Buchez(Erişim Tarihi:01.01.2020
Kaynak: Karınca şubat/2020-998 sayı
